Mudaraba Nedir?

Bir tarafın emek, bilgi ve tecrübe diğer tarafın ise sermaye koyarak yürüttükleri bir faaliyet türüdür. Mudaraba iş ortaklığı veya kar zarar ortaklığı olarak da nitelendirilebilir. Emek, bilgi ve tecrübesini koyan aynı zamanda faaliyetin yönetimini de üstlenmektedir. Tüzel kişiliğe sahip olan bu yöneticiye mudarip, sermaye koyana Rab-El-Mal denmektedir. Rab-El-Mal denetleme yetkisine sahiptir.

Mudaraba sözleşmelerinde karın paylaşımı noktasında önceden anlaşmak gerekmektedir. Oluşacak kar üzerinden %80-%20 ; %50-%50 , 2/5 – 3/5 gibi paylaşım buna bir örnek olabilir. Günümüz katılım bankacılığında mudaraba en çok katılım hesaplarında karşımıza çıkmaktadır. Örneğin 1.000 TL’si olan bir müşteri (Rab-El-Mal) birikimini bir katılım bankasına (mudarip) getirir. Katılım bankası ile oluşacak kar üzerinden %75 – %25 gibi anlaşma yapılır. Katılım bankası bu birikimi ve %75 – %25 şeklinde anlaşılmış olan diğer müşterilerinin birikimleri ile havuzda bir araya getirir ve akabinde bunları projelerin finansmanında kullanır. Proje denilen faizsiz bankacılık ilkeleri ile uyumlu her türlü finansman işlemi olabilir. Sonrasında oluşan kar, önceden belirlenen oranlarda paylaştırılır.

Çeşitler:

Mudaraba iki kısımdır. Biri mudaraba-ı mutlaka (mutlak mudaraba) ve diğeri mudaraba-ı mukayyededir. Mutlak mudaraba: Zaman, yer, ticaret nev’ileri ve alışveriş yapılacak şahısları belirlemede sınırsız olan mudarabadır. Sermaye sahibi; fiyat hareketlerinden ve değişik ekonomik sebeblerden dolayı mudaribe, belli yer ve sınırlı ticareti şart koşabilir. Bu durumda karşımıza “Mudaraba-ı Mukayyede” (Sınırlı Mudaraba) ortaya çıkar.

Mudaraba hüküm bakımından da; iki kısma ayrılır.

Birincisi: Gerekli olan rükün ve şartlara uygun olan sahih mudarabadır. Eğer rükün ve şartlardan biri veya akd-i ifsad eden başka bir şart ortaya çıkmışsa, buna da “gayr-i sahih mudaraba” denilir. İkincisi de budur. Rükün: Mudaraba’ya delâlet eden, bir söz ile icap ve kabulden ibarettir. Mesela: Sermaye sahibi mudaribe hitaben: “- Şu paraları al, sermaye yap. Meydana gelen kârı aramızda yarı yarıya (veya ikili birli) taksim edelim. Mudaraba yoluyla çalış” derse, mudarib de: “- Aldım ve razı oldum” şeklinde cevaplandırırsa, mudaraba mün’akid olur. Anlaşmada dikkat edilecek husus; kat’iyyet belirtmesi ve mazi sığasının kullanılmasıdır. İcap ve kabulde; sözlerin taşıdığı manaya itibar edilir, şekil önemli değildir. Ancak, kat’i olması ve şüpheye yer bırakmaması esastır.

MUDARÂBA’NIN ŞARTLARI

Sermaye sahibinin vekil tayin etmeye (tevkile), mudaribin (emek sahibinin) vekâlete ehliyetleri şarttır. Dolayısıyla akli noksanlık, delilik, bunaklık ve temyiz gücünün olmaması mudarabaya engeldir. Bülûğa ermemiş; fakat temyiz gücü bulunan çocuğun mudaraba akdi yapması, velisinin izniyle sahih olur. Mudaraba sermayesinin ayni ve nakdi olması şarttır. Hanefi fûkahası; kendisiyle şirketin sahih olduğu malı esas almıştır. Ticaret malı veya başkasında bulunan alacak, mudaraba sermayesi olarak gösterilemez. Ancak herhangi bir ticaret malını mudaribe teslim eder ve: “Bu malı sat ve elde ettiğin para ile mudaraba et, kârda müşterek olalım” derse, bu sahih bir icap olur. Mudarib: “Aldım ve razı oldum” diyerek kabul ederse, mudaraba akdi meydana gelir. Mudaraba sermayesinin; miktar, cins ve nitelik bakımından bilinmesi şarttır. Zira, sermaye bilinmediği takdirde, kârın tesbiti mümkün olmaz, bu durumda ihtilaf zuhur eder. Ayrıca akid yapıldığı zaman sermayenin müdaribe teslim edilmesi şarttır. Sermaye sahibi ve mudarib arasında; kâr payının oranları belli olmalıdır. Kâr oranı; yarı yarıya olabileceği gibi; üçte biri, üçte ikisi, gibi de olabilir. Ancak belli bir oran tayin edilmezse mudarebe akdi fasid olur. Sermaye sahibi; anlaşma esnasında mudarible beraber çalışma şartını ileri sürerse, akid sahih olmaz. Ancak herhangi bir şart ileri sürmeksizin; mudaribin rızası ile yardımcı olursa bu sahihtir. Zira zorlama söz konusu değildir.

SERMAYE SAHİBİNİN (RABBÜ’L-MALIN) HAKLARI

Mudaraba’da kazanç; emek ve sermayenin getirdiği bir gelirdir. Gerek sermaye sahibinin, gerek işleticinin (mudaribin) gayesi; kazanç elde etmektir. Sermaye kâr getirmezse, işleticinin (mudaribin) bir hakkı olamaz. Kazanç ortaya çıktığı zaman; anlaşmada kat’iyet kazanan oranda, her iki tarafda hakkını alır. Bu hususta herhangi bir ihtilaftan söz etmek mümkün değildir. Ancak sermaye sahibi, ihtiyaçlarını nasıl karşılayacaktır. Mudaraba’nın süresi sona ermeden; iki tarafın müşterek olduğu kârdan hisse almaları mümkün müdür? Hanefi fûkahası; “Sermaye, işleticinin elinde olduğu müddetçe mudarabanın hükmü devam eder. Şayet kârın daha önce taksimini doğru bulursak asl (sermaye) dan, fer’in (kârın) taksimi ortaya çıkmış olur ki, bu da caiz değildir”hükmünde ittifak etmiştir. Ancak mudarib razı olursa; nakit olan sermayesinden ihtiyacını karşılayabilir veya karz (borç) alarak daha sonra ortaya çıkacak kârdan ödeyebilir. Sermaye sahibi; mudaraba için alınmış olan ticaret eşyasını işleticiye (mudaribe) zarar vermemek şartıyla satabilir. Ancak bu hususta mudaribin rızası gerekir. Rızası olmadığı müddetçe satamaz. Sermaye sahibinin; mudaraba malını, ücretini ödemeden kullanması caiz değildir. Kullanma ihtiyacı olursa; mutad olan ücreti ödeyerek satın alır.

MUDARİBİN (İŞLETİCİNİN) HAKLARI

Sermaye sahibinden almış olduğu “mudaraba sermayesi”; emanet hükmündedir. Nitekim Mecelle’de: “Mudarib emindir. Onun elindeki sermaye vedia (Emanet) hükmündedir. Sermayede tasarruf etmesi noktasında Rebbü’lmal’in (sermaye sahibinin) vekilidir.” Hükmü yer alır. Kâr ortaya çıktığı zaman, anlaştıkları oranda “Kâr Hakkı” vardır. Sermaye sahibinin iznini almak şartıyla va’deli şatış yapabilir. Ancak bu va’de; o beldedeki ticari örfle sınırlıdır. Ticaret ehli arasında ma’ruf olmayan uzun vade ile mal satamaz. Yapmaya güç yetiremiyeceği bazı işleri yaptırmak için vekil olarak birini tutma hakkı vardır. Mudarib; mudaraba konusu ile ilgili ticaret için sefere çıktığı zaman (ister kâr sağlasın, ister sağlamasın) sermayeden harcama hakkına haizdir. Ancak başka sebeblerle (mudarabanın konusu dışında) seyahat ederse sermayeden masrafları karşılama hakkı yoktur. Ticaret için seyahat ederken hastalanırsa, tedavi masrafları sermayeden karşılanır. Mudarib’in; sermayenin bir bölümünü borç olarak bir başkasına vermesi veya teberru etmesi caiz değildir. Zira bu hakka sahip değildir. Ancak sermaye sahibinin sarih izni bulunursa; borç verebileceği gibi, teberru da yapabilir.

MUDARABANIN SONA ERMESİ

Mudaraba şu on sebebten birisiyle münfesih olur. Bunların bir kısmı iradi, diğer bir kısmı da irade dışında cereyan eder.

1) Sermaye sahibinin ölmesi.

2) Müdaribin (Emek sahibinin) ölmesi.

3) Sermaye sahibinin akli melekelerini yitirmesi.

4) Müdaribinin (işleticinin) cinneti.

5) Sermaye sahibin sefeh veya hacr sebebiyle mahcuriyeti. (Tasarruf hakkının elinden alınması.) Buna “kadı” karar verebilir.

6) Müdaribin mahcuriyeti, tasarruf hakkının elinden alınması.

7) Belli bir zamanla sınırlandırılmış mudaraba akdinde, sürenin dolması.

8) Sermaye sahibinin, müdaribi (emek sahibini) azletmesi.

9) Müdaribin (emek sahibinin) istifa ederek işi bırakması.

10) Daha tasarruf vukû bulmadan sermayenin telef olması.

İki taraftan birisinin kararı ile mudaraba feshedilebilir. Hem sermaye sahibi (Rabbü’lmal), hem müdarib (emek sahibi) bu hususta tam yetkilidir. Ancak feshin gerçekleşmesi için bunu iki tarafın da bilmesi gerekir.

Sermaye, ticari eşya durumunda iken mudarib azledilirse; bu eşyayı satması hakkıdır. Peşin veya vadeli satması arasında fark yoktur. Zira hakkı olan kârın ortaya çıkması, malın nakde çevrilmesiyle gerçekleşir.

Mudaraba’da; herhangi bir kasda dayanmayan ziyan, önce kârdan düşülür. Eğer helâk olan mal, kâr nisbetinden daha fazla ise, fazla kısmı sermayeden düşülür. Böyle bir durumda mudarib; ziyanı (helak olan malı) tazmin etmez. Çünkü o bir emanetçi hükmündedir.